Khám phá Hồ Tây (kỳ 1): Thấm đẫm văn hóa từ những tên gọi

Vùng đất lành

Non nước Hồ Tây huyền bí, khung cảnh nên thơ hữu tình, khí hậu trong lành, mát mẻ lại có sông Hồng, sông Kim Ngưu, sông Nhuệ như hào lũy phòng thủ tự nhiên làm cho vua chúa các triều đại Lý, Trần, Lê “yên tâm” rộng tay mở kho công khố lấy vàng bạc xây cung, xây điện. Khu vực này nằm sát kinh thành, rất thuận tiện để vua chúa tổ chức những sự kiện quốc gia như: Lễ hội đèn Quảng chiếu, Hội thề Trung hiếu, và may mắn nó còn lưu truyền đến hôm nay.

Con người bám vào sông Hồng, sông Tô, Thiên Phù và hồ Tây để sinh sống cũng rất sớm. Những cư dân này sống bằng nghề đánh cá, làm giấy, chuội tơ, dệt lụa, đan lưới, tạo ra làng nghề thủ công nhộn nhịp năng động.

Một góc làng Yên Phụ bên bờ hồ Tây xưa, phía Bắc đường Cổ Ngư. Ảnh tư liệu

Ngoài việc tạo ra sản phẩm vật chất, họ cũng sáng tạo ra truyền thuyết, một sản phẩm tinh thần làm nên tâm thức Thăng Long - Hà Nội. Truyền thuyết cáo chín đuôi ở Hồ Tây cho thấy quan niệm cái thiện cuối cùng sẽ chiến thắng cái ác. Truyền thuyết Thánh Gióng trên đường đuổi giặc đã dừng lại xuống Hồ Tây tắm với ý nghĩa người anh hùng giữ nước cũng là dân và mọi người dân đều có thể trở thành anh hùng. Truyền thuyết chó mẹ bơi qua sông Hồng đẻ con ở núi Nùng hay ông Trọng chém chết con giải khiến cả đoạn sông Hồng chảy qua Thăng Long an toàn thể hiện vùng đất này rất lành.

Trong nhiều thế kỷ, tầng lớp trí thức phong kiến thường vãn cảnh Hồ Tây. Không thể thờ ơ trước cái đẹp, thật khó đếm được có bao nhiêu bài phú, câu thơ, áng văn về cảnh vật, con người Tây Hồ… của những học giả ấy.

Thời gian không bao giờ dừng lại, xã hội thay đổi, các làng nghề quanh hồ theo sự biến đổi cũng rơi rụng, nhịp chày Yên Thái tắt lịm, tiếng lách cách thoi dệt lụa, dệt lĩnh ở Trích Sài, Bái Ân cũng im ắng từ lâu. Lại có những giá trị văn hóa phi vật thể tuy không mất song bị lãng quên.

Hồ Tây và không gian quanh hồ thế kỷ 21 đã khác trước rất nhiều khiến cho những người hoài cổ nuối tiếc. Vì không gian Hồ Tây rất rộng do vậy tôi chỉ viết về các địa danh sát hồ. Tôi muốn dẫn mọi người đi một vòng quanh hồ, theo chiều kim đồng hồ, bắt đầu từ lịch sử hồ và những gì liên quan đến hồ sau đó là các phường xung quanh…

Và Hồ Tây ngày nay

Dấu ấn truyền thuyết, lịch sử, văn hóa từ những tên gọi

Có rất nhiều truyền thuyết hình thành Hồ Tây trong dân gian. Truyền thuyết Hồ Trâu Vàng kể rằng, đời nhà Lý, ở nước ta có Nguyễn Minh Không sang Trung Quốc chữa bệnh cho con vua Tống. Khi hoàng tử khỏi bệnh, vua Tống trả ơn bằng cách cho phép Minh Không vào kho báu chọn món đồ theo ý thích và lấy bao nhiêu tùy thích nhưng Minh Không chỉ lấy đồng đen (vì đồng đen được coi là “mẹ” của vàng) cho vào bao mang về dâng vua Lý. Vua sai đem chỗ đồng đen ấy đúc thành cái chuông. Chuông đúc xong mang ra đánh thử. Tiếng chuông vang vọng sang tận Trung Quốc. Nghe tiếng chuông ngân, trâu vàng ở bên ấy lồng lên chạy về nơi phát ra tiếng âm thanh. Đến khu rừng phía Bắc thành Thăng Long thì tiếng chuông im bặt. Trâu vàng mất phương hướng đã lồng lên đi tìm và giẫm nát cả một khu rừng, còn đất thì lún xuống thành hồ. Những nơi trâu đi thành sông mà ngày nay còn lại di tích, đó là sông Kim Ngưu. Vua sai ném chuông xuống hồ để trâu khỏi lồng và trâu đã lặn theo.

Cũng theo truyền thuyết này, nếu ai sinh đủ mười người con trai thì có thể đến hồ gọi trâu vàng về. Một lần có người đến gọi được trâu vàng lên khỏi mặt nước và dắt vào bờ. Bỗng nhiên, thừng bị đứt, trâu vàng chui ngay vào hang ở gần đó. Và dân lập đền thờ gọi là đền Kim Ngưu (gần phủ Tây Hồ hiện nay). Về sau mới biết, người gọi trâu chỉ có chín con trai ruột và một con trai nuôi.

Một truyền thuyết khác được ghi trong Lĩnh Nam chính quái. Xưa, ở phía Tây kinh thành có hòn núi đá bên sông, dưới núi có hang động. Đó là nơi trú ngụ của con cáo chín đuôi sống hơn nghìn năm đã thành tinh. Con cáo gây ra bao nhiêu điều ác cho dân lành. Lạc Long Quân biết chuyện đã đến trừ họa cho dân, giải thoát cho những người bị hồ tinh bắt giam trong hang sâu, cho họ miếng đất cao gần đó để ở, lập thành làng Hồ Khẩu. Làng Cáo (tên chữ là Xuân Tảo) và làng Giàn (tên chữ là Cáo Đỉnh) gần nhau và cái tên này được cho là dấu tích của truyền thuyết.

Sau 1954, Xuân Tảo hợp nhất với Cáo Đỉnh thành xã Xuân Đỉnh thuộc huyện Từ Liêm. Cái tên dân gian hồ Xác Cáo xuất phát từ truyền thuyết này.

Lãng Bạc là một tên khác của Hồ Tây. Theo Tây Hồ chí, sau khi dập tắt cuộc khởi nghĩa của Hai Bà Trưng, tướng nhà Hán là Mã Viện đã gọi Hồ Tây là Lãng Bạc với ý nghĩa hồ đầy sóng vỗ. Có lẽ Mã Viện đã nhìn thấy mặt hồ nổi sóng trong những ngày giông bão, sóng lớp này chồng lên lớp kia liên tục vỗ vào bờ tạo ra khung cảnh vừa sợ vừa thú vị.

Dâm Đàm cũng là tên của Hồ Tây nhưng không rõ xuất hiện vào giai đoạn nào. Theo sách Hồn sử Việt, khi vua Lý Công Uẩn dời Hoa Lư lập kinh đô Thăng Long, thấy Kim Ngưu đẹp nên ông thường xuyên tổ chức du ngoạn. Và không ít lần trong những chuyến đi trên hồ, sương mù đã bao phủ thuyền của vua tạo ra cảnh tượng vô cùng huyền ảo vì vậy hồ được đổi tên là Dâm Đàm, nghĩa là hồ mù sương.

Còn về cái tên Tây Hồ, Đại Việt sử ký chép: “Năm 1573 vua Lê Thế Tông lên ngôi tên húy là Duy Đàm, kiêng húy cấm không được gọi hồ Dâm Đàm, mà đổi gọi là Tây Hồ. Cái tên Tây Hồ có từ đó”. Ngoài lý do trên, có lẽ việc đặt tên này nhằm sánh với phương Bắc, vì ở Hàng Châu cũng có Tây Hồ nổi tiếng trên đất Trung Quốc.

Đến đời Tây Đô Vương Trịnh Tạc, năm 1657 vì kiêng chữ Tây nên các địa danh nào có chữ Tây đều bị đổi thành Đoài (Đoài nghĩa là phía Tây) bởi vậy Tây Hồ được gọi là Đoài Hồ. Nhưng dân Thăng Long vẫn gọi là Tây Hồ.

Đến triều nhà Tây Sơn quan niệm về húy kỵ có khác, sách Đào Khê dã sử kể, sau khi tiêu diệt quân Thanh, thống nhất Đại Việt, vua Quang Trung đã lưu lại Thăng Long một thời gian ở để chiêu hiền đãi sĩ. Một hôm, vua ngự thuyền chơi Tây Hồ, theo hầu có một văn thần họ Đỗ vốn là tiến sĩ nhà Lê. Muốn lấy lòng vua, ông này đã tâu xin vua đổi tên hồ với lý do… trùng với quê vua (Tây Sơn, phủ Quy Nhơn, tỉnh Bình Định).

Quang Trung nghe xong cười: “Tây Hồ là danh thắng của Thăng Long, người Thăng Long bao đời vẫn lưu luyến Tây Hồ, lẽ nào nay vì trẫm mà phải đổi tên hồ quen thuộc? Vả chăng trẫm từ Tây Sơn đến với nhân sĩ, hiền tài Bắc Hà chẳng tốt lắm ru? Khách Tây Sơn, cảnh Tây Hồ đó là duyên tao ngộ, cùng nhau còn nhiều gắn bó, hẹn hò, cảnh chẳng phụ người, làm sao người lại phụ cảnh? Nhà ngươi muốn trẫm làm một việc vô nghĩa với dân Bắc Hà sao?”.

Xong, cả vua lẫn quần thần cùng vui vẻ.

Còn nữa